Een meester uit Duitsland
door Arend
Smilde
Recensie,
verschenen in het Nederlands Dagblad van
29 juni 2012 onder de titel “Het complete gedachtegoed van Lewis”
PDF van de
gepubliceerde tekst
Norbert
Feinendegen, Denk-Weg zu Christus. C. S.
Lewis als kritischer Denker der Moderne. Ratio Fidei, Band 37. Verlag
Friedrich Pustet, Regensburg
2008. 616 blz. ISBN 9783791721460.
Dikke,
wetenschappelijke, boeken in vreemde talen worden niet vaak in deze krant
besproken en daar zijn goede redenen voor. In uitzonderlijke gevallen kan het
toch zinvol zijn. Zo’n geval is de dissertatie van de Duitse katholieke
theoloog en filosoof Norbert Feinendegen
(geb. 1968), Denk-Weg zu Christus. C.
S. Lewis als kritischer Denker der Moderne.
Dit boek is een complete,
samenhangende presentatie – een soort dogmatiek – van het gedachtegoed van C.
S. Lewis. Een prestatie als die van Feinendegen is niet eerder geleverd. Het resultaat is van
belang voor iedereen die maar enige sympathie heeft voor het werk van Lewis of een deel daarvan.
Samenhang lijkt hier misschien juist
ver te zoeken. Het werk van Lewis is behalve groot
ook heel divers: van kinderboeken en sciencefiction via epische en lyrische
poëzie en populaire theologie en filosofische polemiek tot wetenschappelijke
standaardwerken en academische redevoeringen, alsook de nodige mengvormen. En
ontelbare brieven. Toch is een van de bekende ervaringen van Lewislezers nu juist de speciale manier waarop deze
schrijver overal dezelfde is en in zekere zin ook steeds hetzelfde zegt.
Er zijn nog meer dingen waardoor die
samenhang een beetje raadselachtig is. Het is bijvoorbeeld moeilijk te zeggen
of Lewis nu een rationalist of een romanticus was.
Hij was het kennelijk allebei – de ene eigenschap gaat nooit heel ver schuil
achter de andere. En hoe zit het met zijn visie op geloven en denken: ziet hij
denken nu als weg tot geloof, of geloof als weg tot denken? Alweer: eigenlijk
altijd allebei. En nog zo’n dubbelvraag: was hij te laat geboren of juist te
vroeg?
Leuk, spannend, bijzonder, maar was Lewis niet in wezen een warhoofd?
Het boek van Norbert
Feinendegen geeft de verklaring en het finale bewijs
voor de hechte eenheid en samenhang in alle uitlatingen van Lewis.
Zowel de grondigheid als de eenvoud van dit kolossale werk dwingen bewondering
af.
Het
grondige zit zowel in de hoeveelheid verwerkt materiaal als in de kwaliteit van
de verwerking. Onnodig te zeggen dat Feinendegen
alles, maar dan ook alles van Lewis gelezen heeft,
inclusief ongepubliceerde of nooit in boekvorm verschenen teksten. Zelfs een
verkorte editie van Miracles
(Wonderen) uit 1958, gemaakt voor een
Amerikaanse uitgever, blijkt waardevolle zinnetjes te bevatten die nergens
anders te vinden zijn, dus worden ze geciteerd.
De manier van verwerking is op het
eerste gezicht een beetje dubieus. Feinendegen gaat
met het werk van Lewis om zoals sommige theologen
vroeger met de Bijbel omgingen: uit alle hoeken en gaten worden bruikbare
‘teksten’ uit naam van het Systeem bijeen geharkt zonder veel aandacht voor hun
historische plaats in het geheel of de verschillende soorten context. Een Psalm
is echter geen Paulusbrief, en Deuteronomium geen
Hooglied. Zo is bij Lewis een Narniaverhaal
geen radiopraatje en een college middeleeuwse letterkunde geen antwoordbrief op
fanmail. Voor Feinendegen lijkt het allemaal weinig
verschil te maken.
Maar wonderbaarlijk genoeg gaat het
bijna altijd goed. De presentatie van het gedachtegoed van Lewis
blijft overtuigend. Juist wanneer je let op de verscheidenheid van de
geciteerde bronnen, raak je te meer overtuigd van de eenheid en samenhang die Feinendegen aan het licht wil brengen.
De manier waarop hij de secundaire
literatuur over Lewis verwerkt is een verhaal apart.
Niet dat hij alles heeft verwerkt, want dat is onmogelijk; maar wel veel. En in
de voetnoten (2243 in totaal) polemiseert hij erop los. Zelfs met Owen Barfield, een levenslange goede vriend en sparring partner van Lewis, veegt
hij de vloer aan. Soms ook wordt er iemand met instemming geciteerd. Het valt
op dat dit relatief vaak Duitse geleerden zijn, net als Feinendegen
zelf. Hij droeg het boek postuum op aan zijn ‘eerste filosofieleraar’, Dr.
Friedrich Hoh, ‘die mij heeft geleerd C S. Lewis als denker serieus te nemen.’
Wie had er ooit gedacht dat er
zoveel over Lewis te doen was in Duitsland? Ik niet.
Vandaar ook dat deze dissertatie uit 2008 pas eind 2011 onder mijn aandacht
kwam.
De eenvoud en overzichtelijkheid van
het boek gaan terug op een drietal begrippen. In een essay uit 1941 schreef Lewis: ‘Gezag, rede, ervaring: op deze drie, in wisselende
samenstelling, berust al onze kennis.’ Feinendegen
heeft deze begrippen opgepakt, de volgorde veranderd in ‘Rede, Ervaring,
Gezag’, en dit trio als kader gebruikt voor het hele werk. De Rede krijgt één
hoofdstuk, Ervaring en Gezag elk twee. Deze vijf hoofdstukken vormen het boek.
Een gelukkige vondst.
En zo komt de
Denkansatz,
de ‘inzet’ van Lewis’ denken aan het licht. Wat is
die inzet?
Het is riskant dit in enkele woorden
te willen samenvatten. De titel van het boek, ‘denkweg naar Christus’, is goed
gekozen. Maar Lewis zou er meteen bij hebben
aangetekend dat de weg in kwestie er eigenlijk niet een van hem naar Christus
was, integendeel zelfs, maar van Christus naar hem. Pas toen de ontmoeting had
plaatsgevonden – zijn bekering, kort na zijn dertigste levensjaar – was te zien
wat zijn eigen denkweg ermee te maken had. Ook werd nu de kloof zichtbaar die
er was ontstaan tussen zijn denken en het moderne denken. Vandaar de ondertitel
van dit boek: ‘Lewis als kritisch denker van de
moderniteit’.
Christus, de incarnatie van God als
mens, was voor Lewis een openbaring in meer dan één
betekenis. Christus kennen was het voornaamste. Maar daarnaast was er voor Lewis het licht dat deze kennis werpt op de rest van de
werkelijkheid en niet in de laatste plaats op het verschijnsel kennis zelf, het
menselijk ervaren, denken en weten; en dan ook op moderne misvattingen
hierover.
De rede was voor Lewis
een schone en onmisbare zaak, goddelijk zelfs. De plaats van de rede in
wetenschap en staatsinrichting was en bleef voor hem een moderne verworvenheid
van de eerste orde. Maar een aantal ‘filosofische grondbeslissingen van de
moderniteit’, aldus Feinendegen, vond Lewis voortaan onhoudbaar en rampzalig, en voor de rest van
zijn leven bestreed hij die uit alle macht. De incarnatie van God als mens, the Grand Miracle,
was daarbij voor Lewis niet zozeer iets om te
verdedigen tegenover het moderne denken als wel de enige goede reden om de
aanval te openen. Hij zag hier de enige onmiskenbare aanwijzing voor (wat
andere christelijke denkers hebben genoemd) ‘het zin-zijn
van de werkelijkheid’, inclusief de werkelijkheid van ons denken, ervaren en
geloven. De Incarnatieleer was zijn voornaamste, zij het ook vaak verborgen
wapen.
Als de
eenheid in het werk van Lewis zo belangrijk is, had
hij er dan niet zelf de nodige duidelijkheid over kunnen geven – een groot,
systematisch overzicht van zijn denken, een machtige synthese zogezegd?
Misschien. Maar het is niet waarschijnlijk dat hij daar zelf ooit mee aan de
slag zou zijn gegaan, ook al was hij veel ouder geworden dan maar krap 65 jaar.
Een andere Duitse auteur, de filosoof Uwe Meixner uit
Augsburg, schreef onlangs dat ‘de filosofische
intuïtie van Lewis weliswaar opmerkelijk juist’ was,
maar dat dit feit vaak werd ‘overspeeld, zo niet overspoeld’ door zijn
retorisch talent (het Duitse woordspel is goed vertaalbaar). Lewis deed niet aan filosofische systeembouw maar was,
zoals het vandaag heet, een ‘grote communicator’.
Ruim een halve eeuw geleden, in
1959, werd iets dergelijks al opgemerkt door een andere Duitse filosoof, Helmuth Kuhn, die nog met Lewis in briefcontact had gestaan: ‘We kennen wel dat
onvoorwaardelijke streven naar de grote vorm waarbij, zoals bij ieder soort
fanatisme, mensenoffers worden gebracht en er uiteindelijk in plaats van iets
groots een monster wordt gebaard. Je zou Lewis kunnen
betichten van een minder bekende en minder ernstige fout: dat hij, die
gewichtiger dingen te zeggen had, zich met een te speelse vorm tevreden stelde.
Maar dit gebrek, als het dat is, is ontwapenend.’
Zeker. En nu zijn we bovendien
bevoorrecht met een geslaagde presentatie van die gewichtige dingen in de grote
vorm. Dat is iets om dankbaar voor te zijn. Jammer alleen dat het in het Duits
is gebeurd. De auteur vertelde me dat hij een abgespeckte Version hoopt te schrijven voor een
groter publiek, wellicht ook geschikt voor vertaling. Dat is iets om naar uit
te zien.